کتاب «تأثیر باورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به زن» بعد از رحلت پیامبر (ص) تا پایان خلافت عباسیان، به قلم دکتر فاطمه جعفرنیا، توسط انتشارات روشنگران و مطالعات زنان منتشر شد.
در ادامه، یادداشت دکتر فاطمه جعفرنیا را میخوانید.
زن و مسائل مربوط به آن، موضوع پژوهشهای بسیاری بوده است. وضعیت زن نزد اقوام و ملل گوناگون در دورههای مختلف تاریخی مورد مطالعه بسیاری از محققان قرار گرفته است. نتیجه این پژوهشها نشان میدهد که علیرغم تفاوت آداب و عقاید مردمان مناطق مختلف و صرفنظر از برخی جنبههای مثبت در برخی مناطق، نگرش منفی نسبت به زن بر اذهان تمامی این مردمان غلبه داشته است. در منطقه جزیرهالعرب قبل از ظهور اسلام نیز نگاه منفی به زن غلبه داشته است.
با ظهور اسلام، زن در بسیاری از موارد از موقعیت بهتری برخوردار شد. پیامبر(ص) میکوشید تا با اجرای آموزههای قرآنی، دیدگاه مسلمانان را نسبت به زن متحول کند. در عصر نبوی که جامعه اسلامی مستقیما در معرض آموزههای قرآنی و سیره نبوی بود، جامعه مبتنی بر حضور فعال زن مسلمان در عرصههای مختلف بود. تداوم همین وضعیت میتوانست در دورههای بعد، شرایط مطلوبتری برای زنان در جامعه اسلامی به وجود آورد.
اما با رحلت پیامبر(ص)، جامعه دستخوش تحولات شد و زمینه برای بازگشت بسیاری از سنن جاهلی فراهم شد. انحرافی که پس از رحلت پیامبر(ص) در جامعه اسلامی اتفاق افتاد، صرفا در حوزه سیاسی نبود، بلکه عرصههای فرهنگ، اجتماع و اقتصاد را نیز شامل میشد. این حادثه اثر خود را بر وضعیت زنان نیز بر جای گذاشت. خلفا بهعنوان جانشینان پیامبر(ص) از همان ابتدا، در برخورد با زنان روشی برخلاف روش پیامبر(ص) در پیش گرفتند. بنابراین در گام نخست، حکومت به عنوان اولین عامل در بازتولید نگاه جاهلی به زن نقش داشت. عوامل دیگر چون عناصر فرهنگی اقوام سرزمینهای مفتوحه، تلاش گروههایی چون شاعران، مفسران، فقهاء، محدثان و نیز افراد وابسته به حکومت در جهت تامین خواستههای صاحبان قدرت در این زمینه تاثیرگذار بودند. در این میان، باورهای ادیان پیش از اسلام از جمله یهود نیز در بازتولید نگاه جاهلی به زن نقش داشت.
سابقه نفوذ باورهای یهود در میان اعراب جزیرهالعرب با توجه به حضور طولانی آنان در این منطقه به دوره قبل از اسلام بازمیگردد. در دوره اسلامی، با توجه به تعامل حکومت اسلامی با اقلیتهای دینی از جمله یهودیان، بسترهای مناسب برای رشد و نفوذ افرادی از اهل کتاب فراهم شد. آنچه که بعد از رحلت پیامبر(ص) در جامعه اسلامی رخ داد، تداوم اقدامات پیامبر(ص) و اجرای تمام آموزههای اسلامی در باب زن نبود. درواقع ادبیات جدیدی که به نام اسلام در باب زن ارائه شد، تداوم و استمرار نگاه جاهلانه به زن بود. نگاه جاهلی بهعنوان زیربنای این ادبیات جدید که توسط حکومت حمایت میشد، در لفافههای دینی و با بهرهجویی از احادیث ضعیف و با تکیه بر باورهای اقوام و ملل مغلوب و نیز باورهای یهود، بازتولید شد.
تأثیر باورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به زن در ابعاد مختلف فکری، خانواده و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت. بررسیها نشان داد که چگونه باورهای یهود با توجه به شرایط موجود و زمینههای فراهم شده در جامعه اسلامی نفوذ و رواج یافت و به بازتولید نگاههای جاهلانه به زن در آن شرایط یاری رساند. این مسئله در نهایت، تطور آموزههای اسلام را به دنبال داشت و سبب شد تا آنچه که در متون و منابع اسلامی در باب زن انعکاس یافت، در تعارض با اسلام و آموزههای آن باشد. نگاه به زن بعد از رحلت پیامبر(ص)، بازتولید نگاه جاهلی و در ادامه نگاه اموی و عباسی است نه نگاه اسلامی متأثر از سنت نبوی؛ لذا شناخت آموزههای اصیل اسلامی از آموزههای جاهلی بازتولید شده به نام اسلام، از ضرورتهای انجام این پژوهش بود.
جهت بررسی تأثیر باورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به زن در جامعه اسلامی در ابعاد فکری، اجتماعی و خانواده، با استفاده از روش مقایسهای، ابتدا شاخصهای نگاه جاهلی به زن در هر سه بعد بررسی شد. سپس در فصل دوم، برای شناخت تحول این وضعیت در سایه ظهور اسلام، گفتمان قرآن و گفتمان نبوی تبیین شد. در فصل سوم، جایگاه زن در جامعه اسلامی بعد از رحلت پیامبر(ص) تا پایان خلافت عباسی به اجمال مورد بررسی قرار گرفت. پس از آن در فصل چهارم، تاریخ اجمالی یهود و شاخصهای نگاه به زن در فرهنگ یهود در هر سه بعد بررسی شد. در فصل پنجم، تعامل یهودیان با عربها در دوره قبل از اسلام و تعامل با مسلمانان در دوره اسلامی مورد اشاره قرار گرفت. در فصل ششم بهعنوان مهمترین بخش کتاب، با بررسی احادیث اسلامی در ابعاد فوقالذکر به بیان تعارض این احادیث با گفتمان اسلام و همانندی آنها با باورهای یهود و به تعبیری تأثیر آنها در بازتولید نگاه جاهلی به زن پرداخته شد.