درباره كتاب «حقوق انسان» نوشته توماس پين
* كاوه رضايی؛ منتقد و مترجم
در پايان قرن هجدهم، انقلاب فرانسه و استقلال مستعمرات آمريكايی بريتانيا و تاسيس ايالات متحده آنچنان رخدادهای برجستهای بوده و هستند كه گرايش و اعتبار متفكران و فعالانی كه اقدام به نگاشتن كتاب و جزوه يا ايراد سخنرانی و غيره كردهاند بر اساس موضعی كه راجع به هر يک از اين رخدادها اتخاذ كردهاند مشخص و متمايز میشود.
توماس پين انقلابی، فيلسوف و نظريهپرداز سياسي، نويسنده دو مورد از تاثيرگذارترين متنهای تاريخ سياسي يعنی «عقل سليم» و «حقوق انسان» است. «حقوق انسان» درواقع جزوهای است كه پين در دفاع از آنچه خود «حق طبيعی» میخواند به نگارش درآورده است. اين متن پاسخی به كتاب «تاملاتی در باب انقلاب در فرانسه» اثر ادموند برک است. برک در نگارش كتابش با موضعي عملگرايانه با تمركز بر وقايع انقلاب فرانسه به دفاع از نظام حكومت بريتانيا و حكومت موروثی كه بر اساس نظريه «خرد موروثی طبقات حاكم» توجيه میشود میپردازد. اما كار پين در «حقوق انسان» دفاعی جانانه از حقوق غيرقابل انكار انسان با موضوع قراردادن حملات برک بر انقلاب فرانسه است. پين، كه ستايشگر ارزشهای انقلاب فرانسه و مدافع دموكراسی شكلگرفته در ايالات متحده است، میانديشد كه نمونههای استبدادی حكومت كه در آنها حاكمان به واسطه وراثت و فرهمندی الهی جايگاه خود را میيابند و به مثابه ولینعمت بر زمين و مردمان منت میگذارند نهتنها ناعادلانه و غيرقابل قبولاند بلكه بيش از آن غيرطبيعی و در تضاد با «حق طبيعی» حاكميت بر سرنوشت هستند. پين بر آن است كه طبيعت حق انتخاب حاكمان هر ملتي را برای آنان مقدر كرده و هيچ شخص يا پارلمانی نمیتواند به نام قانونگذاری و اداره كشور آزادی مردم را تحديد كند و بر سرنوشت امروز و آينده آنان مسلط شود. پين در مقام مدافعی تمامقد برای ارزشهای انقلاب فرانسه و حامی پرشور قانون اساسی فرانسه ظاهر میشود و با تاكيدهای پیدرپی بر انقلاب عليه لويی شانزدهم، آن را انقلابی عليه استبداد موروثی فارغ از شخص شاه میداند. او اشتباه برک را در نظرنگرفتن رويدادهايی چون سقوط زندان باستيل و مبالغه در خشونت پيشآمده در جريان انتقال شاه و ملكه از ورسای به پاريس را با جزئيات بسيار گوشزد میكند و بايد گفت با خوشبينی و تلطيف بسياری از اقدامات انقلابيان سعی در تطهير آنها از اين اتهامات دارد.
مفهوم حقوق طبيعی پين بر مبنای حقوق مدنی بنا گذاشته شده كه محدود به آن دسته حقوق طبيعی است كه شخص میبايست برای زندگی كنار ديگران دارا باشد و نيز برای آنها قائل شود. پين نتيجهگيریای دارد مبنی بر اينكه دولتهای مردمی به واسطه ميثاق ميان خود مردم- و نه ميان مردم و دولت- شكل گرفتهاند. كه اين نوع نگاه به مساله مشروعيت دولت او را از امثال جان لاک متمايز میكند. پين با اشاره به ارتباط ميان ورشكستگی اقتصادی حكومت فرانسه و انقلاب استدلال میكند كه مردم فرانسه، آگاه از وضعيت اقتصادی حكومت، اختيار آن را به دست گرفتند تا خود مسئول و تضميندهنده وضعيت و بدهیهای حكومت باشند. آنچه دائما در تغيير است افراد حاكم و حكومتها هستند حال آنكه ملت كه منبع لايزال همه امكانات است هميشه باقی است و وجود خواهد داشت. حكومت صرفا نمايندگی مردم- و نه قيموميت ايشان- را بر عهده دارد. دولت اگر هويتی دارد به واسطه قراردادی است كه مردم بر مبنای حق طبيعی انتخاب سرنوشت باهم بستهاند و دولت را، بر اساس يک قانون اساسي، مسئول امور محوله گردانيدهاند. قانون اساسي نكتهای است كه توماس پين بدون اشاره به نظام حقوقی عرفی انگلستان به آن میپردازد و با دستانداختن «آقای برک» به علت استفاده از لفظ قانون اساسی برای انگلستان، آن كشور را فاقد قانون اساسی میشمرد (امری كه در سايه قوانين عرفی بريتانيا هنوز هم به قوه خود باقی است) پين با اشارهايی به مجلسين انگلستان به نكوهش گزينش عمدتا وراثتی مجلس اعيان و تقليل كفايت مجلس عوام میپردازد و اين امر را كه همه ملت و مالياتدهندگان امكان رای در انتخاب پارلمان عوام ندارند به باد انتقاد میگيرد. اين درحالی است كه آقای برک «عليه مجلس ملی [فرانسه] با قلمی خشمآگين و كينهورز مینويسد.»
پين در نتيجهگيری خود با تقسيمبندی حكومتها به سه نوع جمهوری، موروثی و مخلوط، با فاسد و ناكارآمددانستن نوع سوم مینويسد هنگامی كه جزئی از حكومت مصون از خطا تلقی میشود معنای ضمنی آن چنين است كه آن جزء اصلا كاری انجام نمیدهد. حكومت مخلوط كه كنايهای است بر نظام مشروطه نيمبند آن زمان انگلستان، در نظر وی به يک معمای دائمی تبديل میشود كه جز بر پايه فساد اجزايش ادامه حيات نخواهد يافت. نگاهی به شرايط دشوار حيات انسانها تحت حكومتهای پادشاهی و موروثی نيز حكايت از بیخانمانی و فقر و ماليات دارد. پين به پيشگويی درباره تاريخ و سرنوشت اين دسته از حكومتها میپردازد و آنها را در شرف سرنگونی میداند.
جزوه «حقوق انسان» پين كه از خواندهشدهترين متون تاريخ انديشه سياسی است، در تمامی صفحاتش از ادبياتی پرشور بهره میبرد كه درخور متنی در چنين جايگاهی هم هست. اين متن با ترجمه رامين مستقيم توسط انتشارات روشنگران و مطالعات زنان چاپ شده است. هرچه ادموند برک يا بهقول پين «آقای برک» حافظ نظم «جهان قديم» و مدافع سلطنت انگلستان است، توماس پين میتواند به عنوان نماد آزادیخواهی انقلابی «جهان نو» معرفی شود. هرچقدر پين دل را در گرو شكستن نظم غيرطبيعی جهان قديم گذاشته، برک به هرآنچه بوی تغير پذيرد بدبين است و به حق بهعنوان پدر محافظهكاری مدرن سياسی شناخته میشود. تضاد ميان اين دو رويكرد عاملی است كه متن «حقوق انسان» را فراتر از يک متن مرتبط با انديشه سياسی برای خواننده جذاب میكند. اين متن در زمان خود با سرعت زيادی دستبهدست چرخيد و خوانده شد و انتشار نيمه دوم آن منجر به اقامه دعوای دولت انگلستان عليه او از فرط نگرانی كشيدهشدن آشوبهای فرانسه به انگلستان شد. دادگاهی كه درنهايت در غياب پين با وجود دفاع توماس ارسكاين، او را به بهانه دفاع از سركوب افراطیگری محكوم كرد و مجرم شناخت.
(روزنامه آرمان امروز.شماره 3142. پنجشنبه 1 مهر 1395)